لیشمانیوز یا سالک به دستهای از بیماریها گفته میشود که توسط انگلهای پروتوزوا در ۲۰ گونهی لیشمانیا ایجاد میشوند. این انگلها توسط نیش جنس مادهی پشهی خاکی که یک حشرهی کوچک با طول حدود ۲ تا ۳ میلیمتر است منتقل میشود. سالک سه نوع اصلی دارد. اکثر افرادی که به این انگل آلوده میشوند در کل طول عمر خود هیچ علامتی را نشان نمیدهند و بنابراین اصطلاح سالک برای افرادی به کار میرود که در اثر آلوده شدن به این انگل بیمار شده باشند و صرف آلوده شدن به آن ملاک نیست.
انواع سالک
این بیماری در سه نوع طبقهبندی میشود:
- سالک پوستی: این عارضه شایعترین نوع این بیماری بوده و پوست بدن انسان را درگیر میکند.
- سالک پوستی مخاطی: این نوع، بینی و دهان و دیگر سطوح مخاطی را به همراه پوست بدن درگیر میکند.
- سالک احشایی: این نوع، شکل شدیدی از بیماری است. در این نوع، اندام و احشای داخلی بدن به همراه پوست درگیر میشوند. به این نوع از بیماری، کالا آزار نیز گفته میشود.
انواع بیماری سالک ازنظر محل ایجاد عفونت و علائم آن متفاوت هستند. این بیماری حیوانات و جانوران غیر انسان را نیز درگیر میکند مثل سگ، گربه، جوندگان و غیره. بیماری سالک هرساله حدود ۲ میلیون نفر را درگیر میکند و باعث مرگ ۲۰ تا ۵۰ هزار نفر میشود. در حال حاضر در حدود ۱۲ میلیون نفر از بیماری سالک رنج میبرند.
علل
عفونتهای سالک توسط بیش از ۲۰ نوع انگل لیشمانیا ایجاد میشوند. انگلها موجودات میکروسکوپی هستند که در بدن یک جاندار زندهی دیگر (به نام میزبان مانند انسان) زندگی میکنند و برای زنده ماندن مواد غذایی موردنیاز خود را از بدن وی به دست میآورند. لیشمانیا توسط نیش پشهی خاکی آلوده به انسان یا دیگر جانوران مخصوصاً سگ منتقل میشود. پشههای خاکی بسیار کوچک بوده و هیچ صدایی تولید نمیکنند. در برخی از مواقع ممکن است نیش آنها دردناک باشد ولی در اکثر موارد نیش آنها بدون درد بوده و شخص متوجه آن نمیشود. پشههای خاکی بیشترین فعالیت را از زمان غروب تا طلوع آفتاب دارند.
علائم سالک
بیماری سالک بسته به نوع آن علائم خاصی را ایجاد میکند. علامت شایع آن ایجاد زخمهای پوستی است. این زخمها ممکن است هفتهها یا ماهها پس از گزش حشرهی آلوده ایجاد شوند. علائم خاصی که در سه نوع این بیماری بروز پیدا میکنند عبارتاند از:
سالک پوستی
علائم سالک پوستی عبارتاند از زخمهای پوستی در محل گزش پشهی خاکی. این زخم هفتهها یا ماهها پس از نیش حشره ایجاد شده و معمولاً به صورت خود به خودی بهبود پیدا میکنند. بهبود این زخمها معمولاً چندین ماه تا یک سال و نیم زمان میبرد. بااینحال، این زخمها پس از بهبودی اثر ناخوشایندی بهجای میگذارند. در انواع شدید و منتشرشدهی این بیماری، زخمها به صورت گسترده در کل بدن ایجاد شده و بهبود پیدا نمیکنند. این زخمها معمولاً شبیه به زخمهای ایجاد شده در جذام هستند.
سالک پوستی مخاطی
در این نوع از بیماری، ضایعات هم بر روی پوست و هم بر روی مناطق مخاطی بدن ایجاد میشوند. شایعترین این مناطق مخاطی بینی و دهان هستند. ضایعات در این بخشها علاوه بر ضایعات پوستی ایجاد میشوند.
سالک احشایی
این بیماری در ابتدا با زخمهای پوستی بروز پیدا میکند. بااینحال با گذشت ماهها یا سالها از عفونت اولیه، علائم جدیتری شروع به بروز میکنند. ازجمله این علائم میتوان به کمخونی، تب، آسیب به کبد و طحال و غیره اشاره کرد. بزرگ شدن طحال در سالک احشایی قابلتوجه است.
عوارض
سالک میتوان باعث چندین عارضهی کشنده شود. سالک پوستی در ایجاد موارد زیر دخیل است:
- بدشکل شدن بدن
- آسیب به سیستم ایمنی
- خونریزی در سالک احشایی میتواند عارضههای جدیتری را ایجاد کند که معمولاً کشنده هستند. ازجمله این عوارض میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- آسیب به کبد
- آسیب به طحال
- آسیب به سیستم ایمنی بدن
- افرادی با سیستم ایمنی ضعیف (ایدز و غیره) که به خونریزی و تب دچار هستند در خطر بالاتری برای ابتلا به سالک احشایی و عوارض آن قرار دارند. این بیماری معمولاً در این مرحله نسبت به داروها نیز مقاوم است.
تشخیص
تشخیص سالک بر اساس سوابق پزشکی فرد و معاینات وی همراه با آزمایشات مخصوص انجام میشود. بیمار در این مرحله میگوید که در مناطقی با شیوع بالای سالک قرار داشته است. همچنین میگوید که آیا پشهی خاکی او را نیش زده است. بیمار در معاینهی فیزیکی علائمی از ابتلا به سالک را نشان میدهد. ازجمله این علائم میتوان به بزرگ شدن کبد و طحال اشاره کرد. غدههای لنفی نیز ممکن است بزرگ شده باشند. وجود زخمهای پوستی در محل گزش پشهی خاکی و یا مناطق دیگر بدن ممکن است در همهی انواع بیماری به چشم بخورد. بااینحال در سالک احشایی بیمار به کمخونی، تب، کاهش وزن، کمپشت شدن مو و ناراحتی در ناحیهی شکم و غیره نیز مبتلا خواهد بود.
درمان سالک
داروهای مخصوصی برای درمان سالک وجود دارند که ازجمله آنها میتوان موارد زیر را نام برد:
- داروهای حاوی آنتیموان (مگلومین آنتیمونیات، سدیم استیبوگلوکونات)
- آمفوتریسین B
- پارومومایسین
- پنتامیدین
- کتوکونازول
- داروی میلتفوسین. البته روش درمانی بسته به موقعیت جغرافیایی بیمار، گونهی انگل و نوع عفونت متفاوت خواهد بود.
سالک احشایی نسبت به داروهای حاوی آنتیموان مقاوم است. بنابراین با استفاده از آمفوتریسین B لیپوزومی تحت درمان قرار میگیرد. در برخی از موارد داروهای حاوی آنتیموان همراه با پارومومایسین و میلتفوسین برای درمان سالک احشایی و همچنین سالک پوستی کارآمد هستند. درمان سالک پوستی معمولاً انجام نمیشود. این بیماری با استفاده از داروهایی که مخصوص گونههای خاصی از انگل لیشمانیا هستند درمان میشود. پارومومایسین موضعی در برابر لیشمانیا ماژور، لیشمانیا تروپیکا، لیشمانیا مکزیکانا، لیشمانیا پانامنزیس و لیشمانیا برازیلینزیس کارآمد است. پنتامیدین برای لیشمانیا گویاننزیس، لیشمانیا تروپیکا و لیشمانیا ماژور به کار میرود که میتوان با استفاده از کتوکونازول خوراکی، فلوکونازول و ایتراکونازول نیز آن را درمان کرد. باوجود این داروها، بدشکلیهای ایجاد شده در اثر زخمهای پوستی بهخصوص در منطقهی صورت نیازمند جراحی پلاستیک هستند.
درمان زخمها
میکرودرم ابریژن
میکرودرم ابریژن برای درمان زخمهای سالک مناسب است. این روش انتخاب مناسبی برای افراد دارای رنگ پوست روشن میباشد. این روش ممکن است برای افرادی که رنگ پوست تیره دارند سبب رنگپریدگی شود. منطقهی مورد درمان در ابتدا بهخوبی تمیز میشود. از داروهای بیحسکنندهی اسپری منجمدکننده برای بیحس کردن منطقه استفاده میشود. سپس پزشک با استفاده از یک برس فلزی یا یک چرخ الماسی زبر، اقدام به برداشتن زخم میکند.
لیزر
درمان زخمهای سالک سادهتر از چیزی است که فکر میکنید. لیزر میتواند زخم را درمان کرده و رنگ پوست شما را نیز بهتر کند. برداشتن زخم با استفاده از لیزر تکنولوژی قدرتمندی است که بدون آسیب رساندن به پوست اطراف میتواند زخم را از بین ببرد. در گذشت چند سال و انجام جلسات درمانی آسان، زخمهای بسیار بهبود یافته و پوست نرم و جذابی جای آنها را خواهد گرفت.
پیشگیری
البته بهترین راه برای پیشگیری از سالک این است که در ابتدا اقدامات مناسبی انجام دهید و بهترین روش برای این کار، جلوگیری از نفوذ پشههای خاکی است. در صورتی که نیش پشه را تجربه کنید، هیچ دارو یا واکسنی برای جلوگیری از ابتلا به سالک وجود ندارد. با این حال، چند راه کاربردی برای پیشگیری از این اتفاق وجود دارد. از انجام فعالیتهای شبانه در خارج از خانه خودداری کنید، زیرا پشههای خاکی در این زمان بیشترین فعالیت را دارند. از لباسهای محافظ مانند پیراهن با آستین بلند، شلوار بلند، جوراب و کلاه استفاده کنید. از مواد دفع حشرات مانند DEET روی پوست و لبههای لباس خود استفاده کنید. پشهبند را در تخت خود نصب کنید و میتوانید پشهبندهایی که با DEET آغشته شدهاند را تهیه کنید. بر روی درها و پنجرههای اتاق خواب خود توری نصب کنید و در اتاقی که در آن خواب میبرید از مواد دفع حشرات استفاده کنید.